فلسفه - فهرست مقالات

اندیشه‏‌های فرانسیس بیکن به عنوان یکی از منادیان علم جدید منشأ تأملات فلسفی فراوانی در حوزه‌های مختلف فلسفی، به‌ویژه در حوزۀ فلسفۀ عملی و پرسش‌‏های مربوط به اخلاق و حقوق گردیده است. بیکن با طرح ... بیشتر اندیشه‏‌های فرانسیس بیکن به عنوان یکی از منادیان علم جدید منشأ تأملات فلسفی فراوانی در حوزه‌های مختلف فلسفی، به‌ویژه در حوزۀ فلسفۀ عملی و پرسش‌‏های مربوط به اخلاق و حقوق گردیده است. بیکن با طرح ایدئال خود از جهان آینده که مبتنی بر دستیابی انسان‌ها به بیشترین مواهب در زندگی است و تصویر آن در آثاری همچون آتلانتیس نو ترسیم شده تلاش کرد برنامه‌ای برای مداخلۀ صنعتگرانه و بهره‌وری تکنیکی از طبیعت تنظیم کند تا از طریق آن نواقص و محرومیت‌های زندگی انسان از قبیل جنگ، فقر و بیماری رفع شود و با بازگشت اقتدار انسان، زمینۀ دستیابی بدون خشونت و رنج ابنای بشر به یک بهشت زمینی که در آن کلّ طبیعت در خدمت بهزیستی انسان قرار گرفته فراهم آید. اما این طرح آرمانی از آن جهت که در دوران مدرن فجایع انسانی و زیست‌محیطی بیشماری به بار آورده نقدهای جدی منتقدان را برانگیخته است. هانس یوناس با نقد آرمان بیکن مبنی بر سیادت و سیطرۀ او بر طبیعت، جوامع مدرن را به کنار گذاشتن این آرمان‌ و مواجهۀ مسئولانه با طبیعت در جهت حفظ و صیانت آن فراخوانده است. زیرا این آرمان بهره‌گیری تکنیکی از طبیعت به منظور نیل به خیر و فایده برای زندگی انسان و زمینه‌سازی حاکمیت او را اصل قرار داده و نگاهی خوش‌بینانه به آرمان بهشت زمینی داشته است، درحالیکه به تبعات منفی آن از جمله جدایی انسان از طبیعت و سیادت او بر طبیعت توجه نکرده است. لذا باید این رویه را تغییر داد و از انسان‌محوری به طبیعت‌محوری روی آورد و انسان مدرن را در جایگاه فاعل اخلاقی ملزم به رعایت اصل مسئولیت در برابر طبیعت که هم الزام اخلاقی و هم حقوقی در قبال طبیعت را به دنبال دارد، نمود. این مقاله با پرداختن به برخی نظرات درباب ایدئال بیکن نشان می‌دهد که باید بین آرمان و برنامۀ او تمایز گذاشت تا به نحوی مطلوب‌تر به تبعات مثبت و منفی آن پی برد.

علمی -پژوهشی

دریاهای مینوی در فلسفۀ ایرانشهری و عرفان اسلامی

نصرالله پورجوادی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 13-44

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396476.1006899

چکیده

ابوریحان بیرونی در کتاب الصیدنه وقتی می‌خواهد ضعف زبان پارسی را در مقایسه با زبان تازی یادآور شود می‌گوید که زبان پارسی صرفاً به درد قصه گویی‌های شبانه و داستان‌سرایی کردن برای پادشاهان می‌خورد، ... بیشتر ابوریحان بیرونی در کتاب الصیدنه وقتی می‌خواهد ضعف زبان پارسی را در مقایسه با زبان تازی یادآور شود می‌گوید که زبان پارسی صرفاً به درد قصه گویی‌های شبانه و داستان‌سرایی کردن برای پادشاهان می‌خورد، و نه برای طرح مباحث و مسائل دقیق علمی و فلسفی. یکی از زنده‌ترین و پرتحرّک‌ترین تعبیرات اشاری که هم در زبان پارسی میانه و هم در دورۀ جدید در میان فلاسفه و عرفای ایرانی رایج بوده است تعبیر «دریا» است. این نام که در زبان پارسی معمولی به معنای شناخته شده به‌کار می‌رفته، نزد حکما و عرفای ایرانی برای اشاره به چیزهای مینوی و صفات اهورائی وهمچنین ضدّ آنها یعنی صفات اهریمنی به کار رفته است. البته در دورۀ پیش از اسلام، حکمای ایرانی دریا را برای نامیدن کلیّاتی که در عالم مینو وجود دارند و افلاطون و افلاطونیان آنها را مثل می‌نامند به‌کار می‌برده‌اند و در دورۀ اسلامی عرفای ما عمدتاَ آن را برای اشاره به صفات الهی یا حالات و مقامات نفسانی و کمالات و رذائل اخلاقی در نظر گرفته‌اند. در این مقاله که در دو بخش تنظیم شده است، ابتدا سعی خواهیم کرد معنایی را که در زبان پارسی میانه، به‌خصوص در کتاب دینکرد ششم برای «دریا» در نظر داشته‌اند بررسی کنیم و سپس کارکرد این کلمه را در آثار و سخنان عرفای پارسی زبان، از بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی گرفته تا نویسندگان و شعرایی چون رشیدالدین میبدی و فریدالدین عطار بررسی نماییم.

علمی -پژوهشی

برساختِ خدا و همانیِ اگزیستانسیال تفسیری از جایگاه امر الوهی در هستی‌شناسیِ بنیادین و ضرورتِ گشتِ هایدگر

احمد رجبی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 45-69

https://doi.org/10.22059/jop.2025.400151.1006941

چکیده

در این نوشتار می‌کوشم نشان دهم که برساختِ خدا در اندیشه هایدگر به چه معناست، چه نسبتی با ساختارِ هستی‌شناسیِ بنیادین دارد، از چه جهت، با توجه به مدعای اصلیِ هایدگر در نقدِ متافیزیک به مثابه هستی‌خداشناسی، ... بیشتر در این نوشتار می‌کوشم نشان دهم که برساختِ خدا در اندیشه هایدگر به چه معناست، چه نسبتی با ساختارِ هستی‌شناسیِ بنیادین دارد، از چه جهت، با توجه به مدعای اصلیِ هایدگر در نقدِ متافیزیک به مثابه هستی‌خداشناسی، به شکست و نقضِ غرض می‌انجامد و گشتِ فکریِ او را ضروری و توجیه‌پذیر می‌سازد. پژوهش در سه گام پیش می‌رود: نخست، تفسیرِ نقدِ هایدگر به برساختِ متافیزیکیِ خدا به مثابه حضور تام، چنانکه ذیل آن، ساختارِ خودارجاع و رفلکتیوِ حضور، همانی وجود و عقل را به یکسانیِ این دو تحویل می‌برد. بدین معنا که به جای گشودگیِ متقابلِ وجود و عقل به یکدیگر، به منزله آشکارگی و آشکارسازی، وجود، همان خودروی‌آوری و خودارجاعیِ عقل فهمیده می‌شود. دوم، تفسیر برساختِ خدا بر پایه زمانمندی، چنانکه ذیلِ تلقیِ هایدگرِ پیش ازگشت از جایگاه زمانمندی به مثابه روشنگاه و خاستگاه هستی‌شناسی طرح شده است. هایدگر با قائل شدن به همانیِ اگزیستانسیال در وحدتِ ساختاریِ اگزیستانسِ دازاین به مثابه زمانمندی، خود را همچنان گرفتار الگوی رفلکتیوِ حضورِ محض می‌سازد و به همین رو، برساختِ خدا برای او، اعتبار و معنایی منحصر در قلمروِ ایمان دارد و نه فلسفه. در بخش سوم، وجه شکستِ همانیِ اگزیستانسیال و ضرورتِ فرارویِ هایدگرِ پساگشت از خاستگاه دانستنِ زمانمندی به سوی تقدمِ روشنگاه بر دازاین و تحول در فهم او از الوهیت تبیین می‌شود.

علمی -پژوهشی

هستی ایزدی، موضوع جست‌وجو اصل گردانندۀ شهود بنیادی از نظر شیخ نجم‌الدین کبری

علیرضا ساعتی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 71-85

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399005.1006925

چکیده

سیلان الوهیّت در سلاسل وجود بنیاد عرفان محسوب می‌شود. تکیۀ شیخ نجم‌الدین کبری بر این مسئله، به شکل یک آموزه، سرآغاز امری بوده که در نهایت به تفسیر سمبولیسم رنگ‌ها در عرفان اسلامی منجر گشته است. مبنای ... بیشتر

علمی -پژوهشی

گذار از نفس به ذهن در تأملات دکارت

مصطفی شهرآئینی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 87-103

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396518.1006905

چکیده

کوگیتو (Cogito) نشان‌ویژۀ نظام فکری دکارت به‌شمار می‌آید که با آن تحوّل بزرگی در تاریخ اندیشۀ فلسفی پدید آمد. بن‌مایۀ کوگیتو در معنای تازه‌ای نهفته است که دکارت به نفس می‌دهد و این معنابخشی به‌ میانجی ... بیشتر

علمی -پژوهشی

توسعه یعنی ساختن

محمدجواد صافیان

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 105-119

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396576.1006906

چکیده

توسعه با همه تعاریف متنوعی که از آغاز پیدایش داشته است بر اراده به تسلط و غلبه بر طبیعت استوار بوده است. اراده به تسلط پیش‌مفهوم توسعه است و آن نیز حاکی از نسبتی است که بشر جدید با وجود و وجود موجودات پیدا ... بیشتر

علمی -پژوهشی

ماهیت لابشرط به مثابه طبیعت مابعدالطبیعی (فوسیس متافوسیکه) در نظر ابن‌سینا

سیدحمید طالب زاده

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 121-139

https://doi.org/10.22059/jop.2025.403846.1006956

چکیده

مشهور است که ماهیت دارای اعتبارات مختلف است. ماهیت آنگاه که در خارج و مخلوط با عوارض تشخص‌بخش لحاظ شود ماهیت بشرط شیء خوانده می‌شود و چنانچه از عوارض خارجی تجرید شود و در ذهن اعتبار شود ماهیت بشرط‌ لا ... بیشتر مشهور است که ماهیت دارای اعتبارات مختلف است. ماهیت آنگاه که در خارج و مخلوط با عوارض تشخص‌بخش لحاظ شود ماهیت بشرط شیء خوانده می‌شود و چنانچه از عوارض خارجی تجرید شود و در ذهن اعتبار شود ماهیت بشرط‌ لا نامیده می‌شود. ماهیت بشرط شیء مقیّد به خارج است و ماهیت بشرط لا مقیّد به ظرف ذهن است. ماهیت در ظرف خارج فرد خارجی است و ماهیت در ظرف ذهن ماهیتی است به وصف کلّی که می‌تواند بر افراد بسیار صدق کند. اما این دو اعتبار به اعتبار سومی نیازمند است که از قید خارجی و قید ذهنی رها باشد. اهل نظر اعتبار اخیر را ماهیت مطلقه خوانده‌اند و آن را در جایگاه مقسم برای دو قسم یاد شده نشانده‌اند. ماهیت مطلقه، ماهیت لابشرط از ذهن و خارج است و به منزلۀ کلّی طبیعی شناخته شده است. سپس اختلاف پیش آمده است که اعتبار سوم یا اعتبار مطلق در چه حال می‌تواند مقسم واقع شود. زین سبب میان دو معنای از مطلق تمایز گذاشته‌اند و لابشرط را به لابشرط قسمی و مقسمی تفکیک کرده و نهایتاً ماهیت لابشرط مقسمی به کلّی طبیعی تعبیر شده است. این مقاله می‌کوشد تا به سوء‌تفاهم پیش‌آمده در اندیشۀ ابن‌سینا در باب ماهیت لابشرط بپردازد و نشان دهد که ماهیت لابشرط به اعتبار مقسم و ماهیت لابشرط به معنای کلّی طبیعی نمی‌توانند بر هم منطبق شوند و این که خطای پیش آمده برای اهل نظر از کجا سرچشمه می‌گیرد.

علمی -پژوهشی

تبیین تفاوت "سرمدیت" و "دیرند" بر مبنای ساختار درونی تعریف، و چگونگی انتزاع "زمان" در اخلاق اسپینوزا

وهاب قربانی؛ محمد تقی طباطبائی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 141-162

https://doi.org/10.22059/jop.2025.404663.1006959

چکیده

در این مقاله به بررسی سه مفهوم سرمدیت، دیرند و زمان در فلسفه‌ی اسپینوزا و به ویژه کتاب اخلاق پرداخته‌ایم. مفهوم سرمدیت را برخلاف بیشتر تفاسیر مشهور، چه در نسبت سلبی و چه در نسبت ایجابی با دیرند یا زمان، ... بیشتر در این مقاله به بررسی سه مفهوم سرمدیت، دیرند و زمان در فلسفه‌ی اسپینوزا و به ویژه کتاب اخلاق پرداخته‌ایم. مفهوم سرمدیت را برخلاف بیشتر تفاسیر مشهور، چه در نسبت سلبی و چه در نسبت ایجابی با دیرند یا زمان، نمی‌توان تبیین کرد. در این مقاله با رجوع به متون اسپینوزا، توضیح داده‌ایم که ذیل ضابطه‌ای که اسپینوزا برای تعریف قائل است، تعریف هر شئ مستلزم ذات و علت آن شئ است، و سرمدیت به عنوان وجودی که از تعریف ناشی می‌شود، ضروری است؛ چراکه هم علت و هم ذات ضرورتاً وجود شئ را ایجاب می‌کنند. سرمدیت نمی‌تواند با دیرند تبیین شود، چراکه وجود دیرندی بر خلاف وجود سرمدی، وجودی است که حدود آن به اموری بیرون از تعریف شئ وابسته است. دیرند پیوستگی وجود شئ است و هر شئ متناهی از جهت ذاتش دیرندی نامحدود را می‌طلبد؛ اما از آن جهت که علت شئ متناهی همواره شئ متناهی دیگری است، این دیرند قابل تعیّن به‌واسطة تعریف شئ نیست، و پیوسته توسط اشیای متناهی دیگر در معرض تهدید است. با اینحال به دو نحو می‌توان دیرند را فهمید: از جهتی به عنوان پیوستگی نامحدود و مداوم وجود، و از جهت دیگر به نحو انتزاعی و به عنوان نوعی خاص از کمّیت. زمان چیزی نیست مگر دیرند، آنگاه که به‌واسطة تخیل و از منظر متناهی بدان نگریسته شده، و به عنوان نوعی کمّیت تعیّن یافته باشد.

علمی -پژوهشی

موقعیت مشکوک گرایش‌های گزاره‌ای در فلسفۀ ذهن جدید (اتمیسم منطقی تا ماتریالیسم حذف‌گرا)

زهرا قزلباش

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 163-181

https://doi.org/10.22059/jop.2025.405149.1006961

چکیده

گرایش‌های گزاره‌ای (باور، میل) همواره یکی از چالش‌های جدی فلسفۀ ذهن جدید بوده‌اند و هنوز دربارۀ علمی که متکفّل بررسی آنها باشد اختلاف‌نظر عمیق هست. دلیلش آن است که آنها به عنوان حالت‌های بنیادین اندیشه ... بیشتر گرایش‌های گزاره‌ای (باور، میل) همواره یکی از چالش‌های جدی فلسفۀ ذهن جدید بوده‌اند و هنوز دربارۀ علمی که متکفّل بررسی آنها باشد اختلاف‌نظر عمیق هست. دلیلش آن است که آنها به عنوان حالت‌های بنیادین اندیشه و برخلاف کیفیات ذهنی یا کوالیا (درد، ادراک) به سختی تابع قوانین فیزیکی هستند، زیرا افزون بر نوعی قصدیّت به جهان، از ویژگی‌های خاصی همچون هنجارمندی، کلّ‌گرایی و برون‌گرایی که از مختصات عقلانیت است بهره‌مند می‌باشند. نخستین چالش جدی این گرایش‌ها در حوزۀ منطقی است که توسط راسل و کارنپ مطرح شد که نشان دادند این گرایش‌ها به دلیل خصلت‌های روان‌شناختی نمی‌توانند شرایط دو اصل مهم منطق ریاضی یعنی مصداقیّت و اتمی‌بودن را برآورده سازند، در عین حال تجربه‌گرایی آن دو هرگز این اجازه را نداد تا آنها به یک "قلمرو سوم" ارجاع شوند، که این خود موجب شد تا با ظهور طبیعت‌گرایی افراطی کواین، علوم عصب‌شناسی عهده‌دار آنها گردد و فیزیک‌باوری رایج نیز این شیفت را تماماً پذیرفته بود. اما شکافی در فیزیک‌باوری توسط دیویدسن رخ داد تا ظرفیت‌های جدیدی در رابطه با این گرایش‌ها ایجاد شود. دیویدسن گرایش‌های ذهنی را به مثابه امارات اندیشه بنیاد اساسی نظریۀ عقلانیت خود که حدوسطی بین علم‌گرایی افراطی و عقل‌گرایی تعدیل‌شدۀ سنّتی بود قرار داد تا ثابت کند حوزۀ اندیشه نسبت به فیزیک فرارویدادگی دارد و جهان را با مقولات عقلانی همچون گرایش و عمل بازنمایی می‌کند. ولی پیشرفت‌های سریع علمی سبب شده تا این نظریه پیگیری نشود و اکنون گرایش‌ها به مثابه اساس یک علم منسوخ به نام "روان‌شناسی عامه" معرفی شده‌اند که سرانجام همچون فلوژیستون با جایگزینی معادل‌های دقیق علمی برای همیشه کنار گذاشته‌خواهند شد. بنابراین فعلاً سرنوشت نهایی این گرایش‌ها بیش از آنکه به ماهیت عقلانی آنها مربوط باشد به آیندۀ علم عصب‌شناسی گره خورده است.

دوره 23 (1404)

دوره 22 (1403)

دوره 21 (1402)

دوره 20 (1401)

دوره 19 (1400)

دوره 18 (1399)

دوره 17 (1398)

دوره 16 (1397)

دوره 15 (1396)

دوره 14 (1395)

دوره 13 (1394)

دوره 12 (1393)

دوره 11 (1392)

دوره 10 (1391)

دوره 9 (1390)

دوره 8 (1389)

دوره 7 (1388)

دوره 6 (1387)

دوره 5 (1386)

دوره 4 (1385)

دوره 3 (1384)

دوره 2 (1383)

دوره 1 (1381)

دوره و شماره: دوره 23، شماره 1 - شماره پیاپی 44، آذر 1404، صفحه 1-536

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده