فلسفه - فهرست مقالات

علمی -پژوهشی

نزاع بر سر میراث بیکن

سید محمدرضا حسینی بهشتی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 1-12

https://doi.org/10.22059/jop.2025.403849.1006957

چکیده

اندیشه‏‌های فرانسیس بیکن به عنوان یکی از منادیان علم جدید منشأ تأملات فلسفی فراوانی در حوزه‌های مختلف فلسفی، به‌ویژه در حوزۀ فلسفۀ عملی و پرسش‌‏های مربوط به اخلاق و حقوق گردیده است. بیکن با طرح ... بیشتر اندیشه‏‌های فرانسیس بیکن به عنوان یکی از منادیان علم جدید منشأ تأملات فلسفی فراوانی در حوزه‌های مختلف فلسفی، به‌ویژه در حوزۀ فلسفۀ عملی و پرسش‌‏های مربوط به اخلاق و حقوق گردیده است. بیکن با طرح ایدئال خود از جهان آینده که مبتنی بر دستیابی انسان‌ها به بیشترین مواهب در زندگی است و تصویر آن در آثاری همچون آتلانتیس نو ترسیم شده تلاش کرد برنامه‌ای برای مداخلۀ صنعتگرانه و بهره‌وری تکنیکی از طبیعت تنظیم کند تا از طریق آن نواقص و محرومیت‌های زندگی انسان از قبیل جنگ، فقر و بیماری رفع شود و با بازگشت اقتدار انسان، زمینۀ دستیابی بدون خشونت و رنج ابنای بشر به یک بهشت زمینی که در آن کلّ طبیعت در خدمت بهزیستی انسان قرار گرفته فراهم آید. اما این طرح آرمانی از آن جهت که در دوران مدرن فجایع انسانی و زیست‌محیطی بیشماری به بار آورده نقدهای جدی منتقدان را برانگیخته است. هانس یوناس با نقد آرمان بیکن مبنی بر سیادت و سیطرۀ او بر طبیعت، جوامع مدرن را به کنار گذاشتن این آرمان‌ و مواجهۀ مسئولانه با طبیعت در جهت حفظ و صیانت آن فراخوانده است. زیرا این آرمان بهره‌گیری تکنیکی از طبیعت به منظور نیل به خیر و فایده برای زندگی انسان و زمینه‌سازی حاکمیت او را اصل قرار داده و نگاهی خوش‌بینانه به آرمان بهشت زمینی داشته است، درحالیکه به تبعات منفی آن از جمله جدایی انسان از طبیعت و سیادت او بر طبیعت توجه نکرده است. لذا باید این رویه را تغییر داد و از انسان‌محوری به طبیعت‌محوری روی آورد و انسان مدرن را در جایگاه فاعل اخلاقی ملزم به رعایت اصل مسئولیت در برابر طبیعت که هم الزام اخلاقی و هم حقوقی در قبال طبیعت را به دنبال دارد، نمود. این مقاله با پرداختن به برخی نظرات درباب ایدئال بیکن نشان می‌دهد که باید بین آرمان و برنامۀ او تمایز گذاشت تا به نحوی مطلوب‌تر به تبعات مثبت و منفی آن پی برد.

علمی -پژوهشی

دریاهای مینوی در فلسفۀ ایرانشهری و عرفان اسلامی

نصرالله پورجوادی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 13-44

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396476.1006899

چکیده

ابوریحان بیرونی در کتاب الصیدنه وقتی می‌خواهد ضعف زبان پارسی را در مقایسه با زبان تازی یادآور شود می‌گوید که زبان پارسی صرفاً به درد قصه گویی‌های شبانه و داستان‌سرایی کردن برای پادشاهان می‌خورد، ... بیشتر ابوریحان بیرونی در کتاب الصیدنه وقتی می‌خواهد ضعف زبان پارسی را در مقایسه با زبان تازی یادآور شود می‌گوید که زبان پارسی صرفاً به درد قصه گویی‌های شبانه و داستان‌سرایی کردن برای پادشاهان می‌خورد، و نه برای طرح مباحث و مسائل دقیق علمی و فلسفی. یکی از زنده‌ترین و پرتحرّک‌ترین تعبیرات اشاری که هم در زبان پارسی میانه و هم در دورۀ جدید در میان فلاسفه و عرفای ایرانی رایج بوده است تعبیر «دریا» است. این نام که در زبان پارسی معمولی به معنای شناخته شده به‌کار می‌رفته، نزد حکما و عرفای ایرانی برای اشاره به چیزهای مینوی و صفات اهورائی وهمچنین ضدّ آنها یعنی صفات اهریمنی به کار رفته است. البته در دورۀ پیش از اسلام، حکمای ایرانی دریا را برای نامیدن کلیّاتی که در عالم مینو وجود دارند و افلاطون و افلاطونیان آنها را مثل می‌نامند به‌کار می‌برده‌اند و در دورۀ اسلامی عرفای ما عمدتاَ آن را برای اشاره به صفات الهی یا حالات و مقامات نفسانی و کمالات و رذائل اخلاقی در نظر گرفته‌اند. در این مقاله که در دو بخش تنظیم شده است، ابتدا سعی خواهیم کرد معنایی را که در زبان پارسی میانه، به‌خصوص در کتاب دینکرد ششم برای «دریا» در نظر داشته‌اند بررسی کنیم و سپس کارکرد این کلمه را در آثار و سخنان عرفای پارسی زبان، از بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی گرفته تا نویسندگان و شعرایی چون رشیدالدین میبدی و فریدالدین عطار بررسی نماییم.

علمی -پژوهشی

برساختِ خدا و همانیِ اگزیستانسیال تفسیری از جایگاه امر الوهی در هستی‌شناسیِ بنیادین و ضرورتِ گشتِ هایدگر

احمد رجبی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 45-69

https://doi.org/10.22059/jop.2025.400151.1006941

چکیده

در این نوشتار می‌کوشم نشان دهم که برساختِ خدا در اندیشه هایدگر به چه معناست، چه نسبتی با ساختارِ هستی‌شناسیِ بنیادین دارد، از چه جهت، با توجه به مدعای اصلیِ هایدگر در نقدِ متافیزیک به مثابه هستی‌خداشناسی، ... بیشتر در این نوشتار می‌کوشم نشان دهم که برساختِ خدا در اندیشه هایدگر به چه معناست، چه نسبتی با ساختارِ هستی‌شناسیِ بنیادین دارد، از چه جهت، با توجه به مدعای اصلیِ هایدگر در نقدِ متافیزیک به مثابه هستی‌خداشناسی، به شکست و نقضِ غرض می‌انجامد و گشتِ فکریِ او را ضروری و توجیه‌پذیر می‌سازد. پژوهش در سه گام پیش می‌رود: نخست، تفسیرِ نقدِ هایدگر به برساختِ متافیزیکیِ خدا به مثابه حضور تام، چنانکه ذیل آن، ساختارِ خودارجاع و رفلکتیوِ حضور، همانی وجود و عقل را به یکسانیِ این دو تحویل می‌برد. بدین معنا که به جای گشودگیِ متقابلِ وجود و عقل به یکدیگر، به منزله آشکارگی و آشکارسازی، وجود، همان خودروی‌آوری و خودارجاعیِ عقل فهمیده می‌شود. دوم، تفسیر برساختِ خدا بر پایه زمانمندی، چنانکه ذیلِ تلقیِ هایدگرِ پیش ازگشت از جایگاه زمانمندی به مثابه روشنگاه و خاستگاه هستی‌شناسی طرح شده است. هایدگر با قائل شدن به همانیِ اگزیستانسیال در وحدتِ ساختاریِ اگزیستانسِ دازاین به مثابه زمانمندی، خود را همچنان گرفتار الگوی رفلکتیوِ حضورِ محض می‌سازد و به همین رو، برساختِ خدا برای او، اعتبار و معنایی منحصر در قلمروِ ایمان دارد و نه فلسفه. در بخش سوم، وجه شکستِ همانیِ اگزیستانسیال و ضرورتِ فرارویِ هایدگرِ پساگشت از خاستگاه دانستنِ زمانمندی به سوی تقدمِ روشنگاه بر دازاین و تحول در فهم او از الوهیت تبیین می‌شود.

علمی -پژوهشی

هستی ایزدی، موضوع جست‌وجو اصل گردانندۀ شهود بنیادی از نظر شیخ نجم‌الدین کبری

علیرضا ساعتی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 71-85

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399005.1006925

چکیده

سیلان الوهیّت در سلاسل وجود بنیاد عرفان محسوب می‌شود. تکیۀ شیخ نجم‌الدین کبری بر این مسئله، به شکل یک آموزه، سرآغاز امری بوده که در نهایت به تفسیر سمبولیسم رنگ‌ها در عرفان اسلامی منجر گشته است. مبنای ... بیشتر

علمی -پژوهشی

گذار از نفس به ذهن در تأملات دکارت

مصطفی شهرآئینی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 87-103

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396518.1006905

چکیده

کوگیتو (Cogito) نشان‌ویژۀ نظام فکری دکارت به‌شمار می‌آید که با آن تحوّل بزرگی در تاریخ اندیشۀ فلسفی پدید آمد. بن‌مایۀ کوگیتو در معنای تازه‌ای نهفته است که دکارت به نفس می‌دهد و این معنابخشی به‌ میانجی ... بیشتر

علمی -پژوهشی

توسعه یعنی ساختن

محمدجواد صافیان

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 105-119

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396576.1006906

چکیده

توسعه با همه تعاریف متنوعی که از آغاز پیدایش داشته است بر اراده به تسلط و غلبه بر طبیعت استوار بوده است. اراده به تسلط پیش‌مفهوم توسعه است و آن نیز حاکی از نسبتی است که بشر جدید با وجود و وجود موجودات پیدا ... بیشتر

علمی -پژوهشی

ماهیت لابشرط به مثابه طبیعت مابعدالطبیعی (فوسیس متافوسیکه) در نظر ابن‌سینا

سیدحمید طالب زاده

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 121-139

https://doi.org/10.22059/jop.2025.403846.1006956

چکیده

مشهور است که ماهیت دارای اعتبارات مختلف است. ماهیت آنگاه که در خارج و مخلوط با عوارض تشخص‌بخش لحاظ شود ماهیت بشرط شیء خوانده می‌شود و چنانچه از عوارض خارجی تجرید شود و در ذهن اعتبار شود ماهیت بشرط‌ لا ... بیشتر مشهور است که ماهیت دارای اعتبارات مختلف است. ماهیت آنگاه که در خارج و مخلوط با عوارض تشخص‌بخش لحاظ شود ماهیت بشرط شیء خوانده می‌شود و چنانچه از عوارض خارجی تجرید شود و در ذهن اعتبار شود ماهیت بشرط‌ لا نامیده می‌شود. ماهیت بشرط شیء مقیّد به خارج است و ماهیت بشرط لا مقیّد به ظرف ذهن است. ماهیت در ظرف خارج فرد خارجی است و ماهیت در ظرف ذهن ماهیتی است به وصف کلّی که می‌تواند بر افراد بسیار صدق کند. اما این دو اعتبار به اعتبار سومی نیازمند است که از قید خارجی و قید ذهنی رها باشد. اهل نظر اعتبار اخیر را ماهیت مطلقه خوانده‌اند و آن را در جایگاه مقسم برای دو قسم یاد شده نشانده‌اند. ماهیت مطلقه، ماهیت لابشرط از ذهن و خارج است و به منزلۀ کلّی طبیعی شناخته شده است. سپس اختلاف پیش آمده است که اعتبار سوم یا اعتبار مطلق در چه حال می‌تواند مقسم واقع شود. زین سبب میان دو معنای از مطلق تمایز گذاشته‌اند و لابشرط را به لابشرط قسمی و مقسمی تفکیک کرده و نهایتاً ماهیت لابشرط مقسمی به کلّی طبیعی تعبیر شده است. این مقاله می‌کوشد تا به سوء‌تفاهم پیش‌آمده در اندیشۀ ابن‌سینا در باب ماهیت لابشرط بپردازد و نشان دهد که ماهیت لابشرط به اعتبار مقسم و ماهیت لابشرط به معنای کلّی طبیعی نمی‌توانند بر هم منطبق شوند و این که خطای پیش آمده برای اهل نظر از کجا سرچشمه می‌گیرد.

علمی -پژوهشی

تبیین تفاوت "سرمدیت" و "دیرند" بر مبنای ساختار درونی تعریف، و چگونگی انتزاع "زمان" در اخلاق اسپینوزا

وهاب قربانی؛ محمد تقی طباطبائی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 141-162

https://doi.org/10.22059/jop.2025.404663.1006959

چکیده

در این مقاله به بررسی سه مفهوم سرمدیت، دیرند و زمان در فلسفه‌ی اسپینوزا و به ویژه کتاب اخلاق پرداخته‌ایم. مفهوم سرمدیت را برخلاف بیشتر تفاسیر مشهور، چه در نسبت سلبی و چه در نسبت ایجابی با دیرند یا زمان، ... بیشتر در این مقاله به بررسی سه مفهوم سرمدیت، دیرند و زمان در فلسفه‌ی اسپینوزا و به ویژه کتاب اخلاق پرداخته‌ایم. مفهوم سرمدیت را برخلاف بیشتر تفاسیر مشهور، چه در نسبت سلبی و چه در نسبت ایجابی با دیرند یا زمان، نمی‌توان تبیین کرد. در این مقاله با رجوع به متون اسپینوزا، توضیح داده‌ایم که ذیل ضابطه‌ای که اسپینوزا برای تعریف قائل است، تعریف هر شئ مستلزم ذات و علت آن شئ است، و سرمدیت به عنوان وجودی که از تعریف ناشی می‌شود، ضروری است؛ چراکه هم علت و هم ذات ضرورتاً وجود شئ را ایجاب می‌کنند. سرمدیت نمی‌تواند با دیرند تبیین شود، چراکه وجود دیرندی بر خلاف وجود سرمدی، وجودی است که حدود آن به اموری بیرون از تعریف شئ وابسته است. دیرند پیوستگی وجود شئ است و هر شئ متناهی از جهت ذاتش دیرندی نامحدود را می‌طلبد؛ اما از آن جهت که علت شئ متناهی همواره شئ متناهی دیگری است، این دیرند قابل تعیّن به‌واسطة تعریف شئ نیست، و پیوسته توسط اشیای متناهی دیگر در معرض تهدید است. با اینحال به دو نحو می‌توان دیرند را فهمید: از جهتی به عنوان پیوستگی نامحدود و مداوم وجود، و از جهت دیگر به نحو انتزاعی و به عنوان نوعی خاص از کمّیت. زمان چیزی نیست مگر دیرند، آنگاه که به‌واسطة تخیل و از منظر متناهی بدان نگریسته شده، و به عنوان نوعی کمّیت تعیّن یافته باشد.

علمی -پژوهشی

موقعیت مشکوک گرایش‌های گزاره‌ای در فلسفۀ ذهن جدید (اتمیسم منطقی تا ماتریالیسم حذف‌گرا)

زهرا قزلباش

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 163-181

https://doi.org/10.22059/jop.2025.405149.1006961

چکیده

گرایش‌های گزاره‌ای (باور، میل) همواره یکی از چالش‌های جدی فلسفۀ ذهن جدید بوده‌اند و هنوز دربارۀ علمی که متکفّل بررسی آنها باشد اختلاف‌نظر عمیق هست. دلیلش آن است که آنها به عنوان حالت‌های بنیادین اندیشه ... بیشتر گرایش‌های گزاره‌ای (باور، میل) همواره یکی از چالش‌های جدی فلسفۀ ذهن جدید بوده‌اند و هنوز دربارۀ علمی که متکفّل بررسی آنها باشد اختلاف‌نظر عمیق هست. دلیلش آن است که آنها به عنوان حالت‌های بنیادین اندیشه و برخلاف کیفیات ذهنی یا کوالیا (درد، ادراک) به سختی تابع قوانین فیزیکی هستند، زیرا افزون بر نوعی قصدیّت به جهان، از ویژگی‌های خاصی همچون هنجارمندی، کلّ‌گرایی و برون‌گرایی که از مختصات عقلانیت است بهره‌مند می‌باشند. نخستین چالش جدی این گرایش‌ها در حوزۀ منطقی است که توسط راسل و کارنپ مطرح شد که نشان دادند این گرایش‌ها به دلیل خصلت‌های روان‌شناختی نمی‌توانند شرایط دو اصل مهم منطق ریاضی یعنی مصداقیّت و اتمی‌بودن را برآورده سازند، در عین حال تجربه‌گرایی آن دو هرگز این اجازه را نداد تا آنها به یک "قلمرو سوم" ارجاع شوند، که این خود موجب شد تا با ظهور طبیعت‌گرایی افراطی کواین، علوم عصب‌شناسی عهده‌دار آنها گردد و فیزیک‌باوری رایج نیز این شیفت را تماماً پذیرفته بود. اما شکافی در فیزیک‌باوری توسط دیویدسن رخ داد تا ظرفیت‌های جدیدی در رابطه با این گرایش‌ها ایجاد شود. دیویدسن گرایش‌های ذهنی را به مثابه امارات اندیشه بنیاد اساسی نظریۀ عقلانیت خود که حدوسطی بین علم‌گرایی افراطی و عقل‌گرایی تعدیل‌شدۀ سنّتی بود قرار داد تا ثابت کند حوزۀ اندیشه نسبت به فیزیک فرارویدادگی دارد و جهان را با مقولات عقلانی همچون گرایش و عمل بازنمایی می‌کند. ولی پیشرفت‌های سریع علمی سبب شده تا این نظریه پیگیری نشود و اکنون گرایش‌ها به مثابه اساس یک علم منسوخ به نام "روان‌شناسی عامه" معرفی شده‌اند که سرانجام همچون فلوژیستون با جایگزینی معادل‌های دقیق علمی برای همیشه کنار گذاشته‌خواهند شد. بنابراین فعلاً سرنوشت نهایی این گرایش‌ها بیش از آنکه به ماهیت عقلانی آنها مربوط باشد به آیندۀ علم عصب‌شناسی گره خورده است.

علمی -پژوهشی

پاسخ به مسئلۀ شرّ بر اساس برخی نصوص اوستایی و روایاتی از حکمت اشراقی

سارا قزلباش

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 179-183

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399063.1006930

چکیده

مسئلۀ شرّ، به‌عنوان یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل فلسفۀ دین، همواره محققان و متفکران را به بررسی رویکردهای متنوع الهیاتی و فلسفی در تمدن‌های مختلف سوق داده است. این مقاله با هدف ارائۀ تحلیلی تطبیقی ... بیشتر مسئلۀ شرّ، به‌عنوان یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل فلسفۀ دین، همواره محققان و متفکران را به بررسی رویکردهای متنوع الهیاتی و فلسفی در تمدن‌های مختلف سوق داده است. این مقاله با هدف ارائۀ تحلیلی تطبیقی از چگونگی مواجهه با مسئلۀ شرّ، به بررسی دو سنّت فکری متمایز می‌پردازد: در بخش نخست، با اتکا به نصوص اوستایی، تبیین می‌شود که چگونه دین زرتشت با معرفی اصل دوگانۀ خیر (اهورامزدا/سپنته مینو) و شرّ (انگره‌مینو/اهریمن) از ازل، مسئلۀ شرّ را نه ناشی از نقص یا عدم فعل الهی، بلکه نتیجۀ ستیزی کیهانی میان دو مبدأ مستقل می‌داند. این دوگانگی ازلی، شرّ را دارای خاستگاهی مستقل و واقعی معرفی می‌کند و ضمن ارائۀ پاسخی صریح به منشأ شرّ، با چالش‌هایی نظیر خدشه‌دار شدن قدرت مطلقۀ الهی مواجه است. در بخش دوم، مقاله به بررسی رویکرد حکمت اشراقی سهروردی می‌پردازد. سهروردی، برخلاف دیدگاه زرتشتی، شرّ را امری وجودی و دارای مبدأ مستقل نمی‌داند. او شرور را به دو دستۀ اصلی شرور عدمی و نسبی و شرور طبیعی و جوهری تقسیم می‌کند. در این مقاله سعی بر این است ضمن بررسی مبانی کلّی نظام هستی‌شناختی دین زرتشتی و فلسفۀ اشراقی سهروردی همچون عدمی بودن شرّ، امکان، نقص و معلولیت به‌عنوان منابع هستی شناختی شرّ و لزوم حرکت زمان‌مند موجودات عالم عنصری از نقص به کمال و از قوه به فعل در بستر زمان به‌عنوان کیفیت بروز شرور، به پرسش‌های مسئلۀ شرّ پاسخ دهیم. مقاله درنهایت نتیجه می‌گیرد که هر دو سنّت تلاش می‌کنند تا به مسئلۀ شرّ پاسخی منسجم ارائه دهند. نصوص اوستایی با پذیرش وجود ازلی شرّ، به آن ماهیتی مستقل می‌بخشند، در حالی‌که حکمت اشراقی با تأکید بر عدمی بودن شرّ و جایگاه آن در نظام احسن، شرّ را به‌عنوان جنبه‌ای فرعی و وابسته به خیر تبیین می‌کند.

علمی -پژوهشی

ناسیونالیسم ایرانی و مدرنیسم غربی در آغازین دهه‌های قرن چهاردهم شمسی

رضا ماحوزی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 199-219

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399010.1006926

چکیده

اگرچه برخی از مورخان و محقّقان حکایت آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های مدرن را به دورۀ ناصری و آشنایی فرنگ‌رفتگان با آن فلسفه‌ها و گفت‌وگوی محصلان و استادان مدارس ایرانی اعم از مدرسۀ دارالفنون و مدرسۀ ... بیشتر اگرچه برخی از مورخان و محقّقان حکایت آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های مدرن را به دورۀ ناصری و آشنایی فرنگ‌رفتگان با آن فلسفه‌ها و گفت‌وگوی محصلان و استادان مدارس ایرانی اعم از مدرسۀ دارالفنون و مدرسۀ سیاسی و مدرسۀ سپهسالار و مدرسۀ مروی و غیره با برخی از فلسفه‌‌دان‌های اروپایی نسبت می‌دهند و در این گفت‌وگوها از مکاتب و مباحث فلسفۀ اروپایی یاد شده است، اما واقع آن است که به‌صورت مشخص، این فلسفه‌ها بیش از ادوار قبل، در جنبش اجتماعی معطوف به ناسیونالیسم ایرانی دورۀ احمدشاهی و رضاشاهی مورد توجه ایرانیان قرار گرفتند و خط و خطوط سیر تحولات فرهنگی و اجتماعی روزگار خود را تحت تأثیر قرار دادند. اما پرسش آن است که ناسیونالیسم ایرانی اواخر قاجار و اوایل پهلوی، چه ارتباطی با مدرنیسم و فلسفه‌های مدرن دارد و از همه مهم‌تر، این همراهی، به صورت عینی خود را در کدام مصادیق به نمایش گذاشته است؟ این نوشتار درصدد است پاسخ به این پرسش را در ذیل دو کلان روایت «دولت- ملت ایرانی» و «مدرنیتۀ ایرانی» که هر دو جلوه‌هایی از ناسیونالیسم ایرانی در بازه زمانی فوق هستند، ارائه دهد؛ دو روایتی که به مدرنیسم و فلسفه‌های جدید غربی نیز پیوند خورده است. این بازخوانی، خود بخشی از ایران‌شناسی فلسفی برای فهم چرایی و چیستی سازمان‌ها و سیاست‌های اعمال شده در دورۀ معاصر این سرزمین نیز هست.

علمی -پژوهشی

از اگوی استعلایی تا سوژۀ موقعیت‌مند: چرخشی انتقادی در پدیدارشناسی

حسین مصباحیان

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 221-249

https://doi.org/10.22059/jop.2025.406870.1006966

چکیده

این مقاله به تحلیل تحول دیالکتیکی‌ای می‌پردازد که سنت پدیدارشناسی را از پروژۀ بنیادین ادموند هوسرل (ناظر بر ساختارهای همه‌شمول آگاهی) به افق‌های انتقادی این سنت (ناظر بر ساختارهای تاریخی و اغلب سرکوبگرانۀ ... بیشتر این مقاله به تحلیل تحول دیالکتیکی‌ای می‌پردازد که سنت پدیدارشناسی را از پروژۀ بنیادین ادموند هوسرل (ناظر بر ساختارهای همه‌شمول آگاهی) به افق‌های انتقادی این سنت (ناظر بر ساختارهای تاریخی و اغلب سرکوبگرانۀ قدرت در زیست‌جهان) منتقل می‌کند. این انتقال صرفاً یک جابه‌جایی مفهومی نیست، بلکه بازاندیشی در خودِ غایت فلسفه است. مقاله استدلال می‌کند که حرکت از اگوی استعلایی به سوژۀ موقعیت‌مند، اگرچه گسستی مطلق از روش‌شناسی هوسرلی نیست، ولی بازاندیشی رادیکال در مبانی آن است. پدیدارشناسی برای تحقق وعدۀ بنیادین خود، یعنی «بازگشت به خود چیزها»، ناگزیر است دریابد که «چیزها» همواره در میدانی از قدرت و از خلال حجاب‌های غیرمعرفتی به ما داده می‌شوند. مقاله برای ایضاح این فرایند انتقالی، در گام نخست، به تحلیل کلی پروژۀ هوسرل برای بنیان‌‌‌ نهادن فلسفه به‌مثابه‌ «علمی متقن» می‌پردازد و با تمرکز بر روش تحویل پدیدارشناختی و مفهوم حیث التفاتی/روی‌آورندگی، نشان می‌دهد که چگونه تلاش برای یافتن بنیادی بی‌مفروض و منزه از تاریخ، ناخواسته بذرهای نقد خود را در خود می‌کارد و تنش‌های درونی آن را آشکار می‌سازد؛ تنش‌هایی که در آثار متأخر خود هوسرل در ‌باب زیست‌جهان نیز مورد تصدیق قرار می‌گیرند و راه را برای گسست‌های بعدی هموار می‌سازند. در گام دوم، مقاله نقش محوری موریس مرلوپونتی را به‌مثابه‌ فیلسوف کلیدی گذار تحلیل می‌کند و این نکته را برجسته می‌سازد که او با محور قرار دادن بدن زیسته و بازتفسیر تحویل، راه را برای انتقادی‌شدن پدیدارشناسی می‌گشاید. او نشان می‌دهد که تحویل کامل ناممکن است و همین ناممکن‌بودن، به‌جای آنکه سوژه‌ای محض را آشکار کند، درهم‌تنیدگی گریزناپذیر ما با جهان تاریخی و اجتماعی را برملا می‌سازد. مقاله، در گام سوم، قدرت روش‌شناختی پدیدارشناسی انتقادی را از طریق کاربست آن در تحلیل ساختارهای سرکوب به بحث می‌گذارد. این بخش نشان می‌دهد که تجارب زیستۀ مرتبط با نژاد، جنسیت و بدن‌مندی صرفاً تجاربی فردی نیستند، بلکه برآمده از ساختارهای بیناسوژگانی و تاریخی‌ای هستند که افق امکان‌های تجربۀ ما را شکل می‌دهند و گاه محدود می‌کنند. بدین‌ترتیب، پدیدارشناسی انتقادی از طریق نقد این پیش‌فرض ساده‌اندیشانه که جهانی مستقل از تجربه وجود دارد و می‌توان آن را به آگاهی درآورد به ما می‌آموزد که پدیدارها متنوع، خاص و دشواریاب هستند و چون چنین است نمی‌تو"؛ پدیدارشناسی انتقادی"؛ سوژۀ موقعیت‌مند"؛ ،"؛ اگوی استعلایی"؛ ساختارهای سرکوب"؛ تجربۀ زیسته"؛ ، "؛ بدن‌مندی"ان از اتقان معرفتیِ متعلق به قلمرو متافیزیک حضور پدیدارها سخن گفت.

علمی -پژوهشی

پدیدارشناسی عشق و نسبت آن با زیبایی نزد سهروردی

شمس الملوک مصطفوی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 251-270

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399022.1006929

چکیده

شهاب‌الدین یحیی سهروردی فیلسوف اشراقی و حکیم نامدار ایرانی است که توانست حکمت بحثی را با حکمت ذوقی در‌ هم‌ آمیزد و بنیان وجودشناسانۀ محکمی برای نظریۀ اشراقی خود فراهم آورد. سهروردی که فلسفه‌اش را بر ... بیشتر شهاب‌الدین یحیی سهروردی فیلسوف اشراقی و حکیم نامدار ایرانی است که توانست حکمت بحثی را با حکمت ذوقی در‌ هم‌ آمیزد و بنیان وجودشناسانۀ محکمی برای نظریۀ اشراقی خود فراهم آورد. سهروردی که فلسفه‌اش را بر پایۀ نور بنا کرده و فیلسوف نور نامیده شده است، علاوه بر تسلط بر علوم زمانه‌اش، اهل ریاضت و سیر و سلوک و صاحب مکاشفات بسیاری بود. او حکمت یونان و ایران باستان را که از منظر وی بیان‌کنندۀ حقیقت واحدی هستند، در نظریۀ اشراقی خود به‌کار بست همان‌گونه که از تعقّل به‌همراه کشف‌وشهود در خدمت نیل به حقیقت جامع و واحد الهی بهره گرفت. مقالۀ پیش‌رو برآن است که با تأملی پدیدارشناختی در معنا و مفهوم عشق نزد سهروردی، به کنه نظریۀ وی در باب عشق نزدیک شود و نسبت عشق را با زیبایی روشن سازد و لذا پرسش اصلی مقاله این است که عشق نزد سهروردی به چه معنایی است و چه نسبتی با زیبایی دارد؟ نتایج پژوهش حاضر نشانگر آن است که عشق همانند وجود است که از ذات حق که نورالانوار و مظهر کمال و جمال عشق مطلق است، در سرتاسر هستی، سریان و جریان پیدا کرده و پیوند آن با زیبایی پیوندی جاودانه است و این دو همانند نور و وجود، اموری ذومراتب هستند. مبنای کار در این پژوهش، رسالۀ مونس‌العشّاق یا فی حقیقة العشق است، هرچند به تناسب موضوع، به کتاب مهم حکمةالاشراق که بیشتر با روش ذوقی و بر مبنای کشف و شهود نگاشته شده و نیز دیگر آثار سهروردی توجه شده است.

علمی -پژوهشی

دیالکتیک کلّی و جزئی: شعر در نظر افلاطون و ارسطو

فاطمه مینائی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 271-288

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399070.1006931

چکیده

می‌دانیم که دیدگاه‌های افلاطون و ارسطو دربارۀ مسئلۀ کلیّات متفاوت است. به‌بیان ساده، افلاطون کلیات را در ماورای جهان محسوس جا می‌داده و ارسطو آنها را در همین جهان می‌جسته ‌است[1]. یکی از مواضعی که این ... بیشتر می‌دانیم که دیدگاه‌های افلاطون و ارسطو دربارۀ مسئلۀ کلیّات متفاوت است. به‌بیان ساده، افلاطون کلیات را در ماورای جهان محسوس جا می‌داده و ارسطو آنها را در همین جهان می‌جسته ‌است[1]. یکی از مواضعی که این تفاوت در آن نمایان می‌شود و فرق‌های جالب‌توجهی ایجاد می‌کند رویکرد این دو به شعر است. افلاطون از اختلافی دیرین میان فیلسوفان و شاعران سخن گفته[2] و شاعر را از آرمان‌شهر خود تبعید کرده ‌است. ارسطو شعر را آن‌قدر با فلسفه مرتبط دانسته ‌ا‌ست که در مدرسۀ فلسفه‌اش دربارۀ آن درس بدهد و نمونه‌های گوناگون آن را تحلیل کند. یکی از عواملی که میان این دو فیلسوف بزرگ این میزان تفاوت را پدید آورده ‌است تفسیر این دو از نسبت شعر با کلیّت و جزئیّت است. این مسئله‌ای است که در نوشتۀ حاضر بعضی ابعاد آن تحلیل خواهد شد. برای این کار ابتدا نکات و ملاحظاتی کلّی دربارۀ تلقی دو فیلسوف یونانی از شعر مطرح و سپس نسبت نظریۀ کلیات آنها با این تلقی بررسی ‌می‌شود [1]. این‌که منظور افلاطون از کلی یا از مثال (εἶδος) دقیقاً چیست محل اختلاف است. این مسئله لوازمی برای بحث حاضر ندارد، اما به‌طور کلی توجه به این نکته ضروری است که نظریۀ عالم مُثُل این متفکر ژرف‌کاو را نمی‌توان یک گزارش وجودشناختی ساده‌انگارانه تلقی کرد، چنان‌که خود او مثلاً در رسالۀ پارمنیدس تشکیک‌هایی اساسی دربارۀ کلیات مستقل مطرح کرده ‌است. [2]. Plato (1997). Complete Works, ed. John M. Cooper, Hackett Publishing Company: Republic, 607b.

علمی -پژوهشی

کیمیا و نقش ریاضیات در علم موازین جابربن حیان

ایرج نیک سرشت

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 289-305

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399017.1006928

چکیده

ما در این پژوهش می‌خواهیم به تحلیل خطوط کلّی علم کیمیا به طور عام و به طور خاص کیمیا نزد جابر بن حیان بپردازیم و نشان دهیم که این نظریه ریشه در آرای ارسطویی، رواقی و نوافلاطونی دارد. این نظریه "علم موازین" ... بیشتر

علمی-ترویجی

فرانسیس بیکن: علم و قدرت

شهین اعوانی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 307-330

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396462.1006897

چکیده

قرن شانزدهم تا پایان نیمة اول قرن هفدهم میلادی نقطة عطفی در حیات دینی، فلسفی و علمی، به خصوص در انگلستان به‌شمار می‌رود و علاوه بر تغییر در ساختار قدرت کلیسا و شروع اصلاحات دینی، دگرگونی‌های وسیعی در ... بیشتر قرن شانزدهم تا پایان نیمة اول قرن هفدهم میلادی نقطة عطفی در حیات دینی، فلسفی و علمی، به خصوص در انگلستان به‌شمار می‌رود و علاوه بر تغییر در ساختار قدرت کلیسا و شروع اصلاحات دینی، دگرگونی‌های وسیعی در مفاهیم جاری در دین، فلسفه و علم به وقوع پیوسته است. در این انقلاب فکری و رنسانس فرهنگی دو فیلسوف بسیار تأثیرگذار بوده‌اند: دکارت و بیکن. تمرکز این مقاله بر اهمیت بیکن و دیدگاه او در علم و قدرت است. طول حیات بیکن (1626- 1561) در پایان دورة رنسانس و آغاز عصر جدید بوده است. او بنابر تغییرات صورت‌گرفته در کلیسا و نگرش مسیحی، بر جدایی الهیات از طبیعیات اصرار می‌ورزد و هرگونه شناخت علمی و عقلی خدا را نفی می‌کند. نقد بیکن بر الوهیت سبب شده تا برخی متفکّران، او را به الحاد متهم کنند. از نظر آنان، بیکن فلسفه را از مابعدالطبیعه؛ و الهیات را از حقایق عالیه، به طبیعت و ماده یعنی به امور دانیه تقلیل داده است. او فیلسوفی تجربه‌گراست و به ضرورت استوار بودنِ علم بر پایة مشاهده و تجربه باور دارد. اندیشة او متوجة عمل است و نتایج عملی را مطمئن‌ترین نشانة اعتبار فلسفه می‌داند. او هویّت اندیشة خود را در گذشته و متفکّران عهد باستان می‌جوید. او منتقد اکثر متفکّران یونان از پیش‌سقراطیان تا افلاطون و ارسطو می‌شود و به‌خصوص نقد جدی بر حکمای مدرسی به لحاظ روشی، افکار، و آرای آنها دارد. بعضی جهان را مدیون بیکن دانسته‌اند، زیرا مبادی فکر او را عاقلانه و حیات‌بخش یافته‌اند.

علمی-ترویجی

نسبت آموزش‌های رایج مهندسی با عظمت محیط زیست

محمد صادق ذاکری

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 331-344

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396489.1006901

چکیده

برنامه‌ریزان استراتژیست دغدغۀ نابودی زندگی از روی کرۀ زمین را دارند. از آنجا که مادۀ مقوّم زندگی با تمام اهمیتش چیزی جز محیط زیست نیست؛ هدف این مقاله بررسی و تحلیل نسبت آموزش‌های مهندسی رایج با محیط ... بیشتر

علمی-ترویجی

ریشه‌های اسلامی تعابیر طبیعتِ خلاق و طبیعتِ مخلوق در فلسفۀ اسپینوزا

مجید صدرمجلس

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 345-360

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396473.1006898

چکیده

استاد دکتر محمّد بایراقدار (بیرقدار)، عضو هیئت علمی گروه فلسفه در دانشگاه آنکارا بوده و مقالۀ حاضر را در سال 1999 میلادی، تحت عنوان (Spinoza'nın Natura Naturans ve Natura Naturata Kavramlarının İslami Kökenleri) به زبان ترکی ... بیشتر استاد دکتر محمّد بایراقدار (بیرقدار)، عضو هیئت علمی گروه فلسفه در دانشگاه آنکارا بوده و مقالۀ حاضر را در سال 1999 میلادی، تحت عنوان (Spinoza'nın Natura Naturans ve Natura Naturata Kavramlarının İslami Kökenleri) به زبان ترکی استانبولی در نشریۀ دانشکدۀ الهیات (Edebiyat Fakültesi Dergisi) دانشگاه آنکارا (شمارۀ 40، صفحههای 291 تا 299) به چاپ رسانده است. نویسنده میکوشد تا برپایۀ پژوهشهای اندیشمندان غربی دورۀ معاصر، پرسش‌هایی مرتبط با موضوع تعبیرهای طبیعتِ خلاق و طبیعتِ مخلوق را از نو درافکنده و به بررسی آنها بپردازد. لیکن گفتنی است که نویسنده خود را بیشتر بر نشان دادن ریشه‌های اسلامی این دو تعبیر معطوف ساخته و معتقد است که نخستین بار، جابربنحیّان است که آنها را به‌کار برده و سپس از راه اندیشمندان دیگری چون ابوحیّان توحیدی و ابوسلیمان سجستانی، به ابنرشد منتقل شده‌اند. بررسی و استناد مباحث به آثار فیلسوفان اسلامی نامبرده، اگرچه پژوهش و گزارش فشرده‌ای است، اما توجّه به سیر و تحوّل معنای مفاهیم و برانگیختن اندیشۀ خواننده برای پیگیری منابع اصلی فیلسوفان اسلامی دورۀ نخستین، نکته‌ای است شایستۀ توجه و درنگ. گفتنی است که نویسنده مقالۀ خود را به استاد خویش جناب دکتر نجاتی أونر(Prof. Dr.Necati Öner) ، تقدیم نموده است. در واقع چهلمین شمارۀ نشریۀ دانشکدۀ الهیات دانشگاه آنکارا، مطابق عنوانِ «ارمغانِ استاد دکتر نجاتی أونر» که روی جلد آن درج شده، شماره‌ای در بزرگداشت بازنشستگی ایشان بوده است.

علمی-ترویجی

هِمّت نزد ابوسعید ابو‌الخیر و ارتباط آن با فَرّ در فرهنگ ایرانی

پروانه عروج نیا

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 361-382

https://doi.org/10.22059/jop.2025.398998.1006924

چکیده

شیخ ابوسعید ابو‌الخیر (357-440 ه. ق) عارف نامدار قرن چهارم و پنجم است. نام وی با عشق، شعر، سماع، بسط، شادی و فراست در هم آمیخته و همچنین نامش در تاریخ حکمت در ایران در کنار کسانی همچون حلّاج و بایزید بسطامی ... بیشتر

علمی-ترویجی

مصادرات طبیعی صناعت میزان‌الحکمه

ابوذر فرض پور ماچیانی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 383-391

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399086.1006933

چکیده

کتاب میزان‌الحکمة عبدالرحمان خازنی برای جمع‌آوری تلاش‌هایی در جهت صناعت میزان‌‍‌الحکمه که توسط دانشمندان پیشین انجام شده و عرضۀ روش جدیدی برای انجام این کار، نوشته شده است. این کتاب شامل مقدّمات ... بیشتر

علمی-ترویجی

آشنایی با ابن فناری یکی از پیروان مکتب ابن عربی در آناتولی

سپیده نصرتی

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 393-400

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399072.1006932

چکیده

فناری از نخستین علمایی بود که با مقام شیخ‌الاسلامی به نشر و ترویج مکتب ابن‌عربی در آناتولی همّت گماشت. صائن‌الدین علی ‌بن محمد ترکة اصفهانی (متوفی 836 ه.ق)، که خود از عرفا و حکمای مکتب ابن‌عربی و هم‌عصر ... بیشتر

علمی-ترویجی

نقد فلسفی و آموزش فلسفه

میرعبدالحسین نقیب‌زاده

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 401-413

https://doi.org/10.22059/jop.2025.399094.1006934

چکیده

گوناگونی فلسفه‌ها را می‌توان به تعبیر نیچه چون گوناگونی شهرهایی دید که می‌توان چند گاهی در آنها اقامت گزید و یا دست کم به مهمانی رفت ولی سرانجام چه بسا از همۀ آنها بیرون آمد. آن کس که به چنین سیر و گذاری ... بیشتر

علمی-ترویجی

معرفت اشراقی در اندیشۀ سهروردی

سیماسادات نوربخش

دوره 23، شماره 1 ، آذر 1404، صفحه 415-444

https://doi.org/10.22059/jop.2025.396586.1006907

چکیده

سهروردی روش تعریف مشائیان را برای معرفت، معتبر نمی‌داند. نیز هدف مطلوب معرفت‌شناسی اشراقی، نوعی از معرفت کامل است که با یقین معلوم می‌شود[1]. این معرفت، تنها معرفت ذات است که با صور نامتغیرِ جاویدان ... بیشتر سهروردی روش تعریف مشائیان را برای معرفت، معتبر نمی‌داند. نیز هدف مطلوب معرفت‌شناسی اشراقی، نوعی از معرفت کامل است که با یقین معلوم می‌شود[1]. این معرفت، تنها معرفت ذات است که با صور نامتغیرِ جاویدان متحد شده است. نزد سهروردی شرایط سخت فلسفی برای امکان معرفت، بی‌سابقه نبوده است. مطابق نظر او، اعتبار صوری با حکمت بحثی مشخص می‌شود. اما قائل به تمایز شناخت بحثی از معرفت شهودی بوده و این معرفت را برتر می‌داند. مطابق نظر سهروردی، تجربۀ فاعل شناسا، معتبرترین نوع شناخت است و آن را «سانح نوری» نامیده است. این شناخت ناظر به تجربۀ عرفانی است. به نظر سهروردی این تجربه، زمینۀ ظهور فلسفۀ بحثی است و به‌طور روشمند با برهان ایجاد می‌شود. اعتبار این دلایل قیاسی، وابسته به تجربۀ فاعل است. به نظر او انسان برای شناخت شیء، به تحلیل آن نمی‌پردازد بلکه با درک شهودی از واقعیت کلی و سپس تحلیل شهودی آن، به شناخت نایل می‌گردد. یعنی حکمت اشراق، مبتنی بر مشاهدات و تجربیات عرفانی از کل واقعیت است نه بر تعریف اشیاء متعدّد در واقعیت. نظریۀ تعریف سهروردی بازتابی از اساس دیدگاه معرفت‌شناسانه [اشراقی] است. سهروردی هنگامی که می‌خواهد معرفت را با صفت «مسلم» توصیف کند، اغلب از اصطلاح «یقین» یا «متیقن» استفاده می‌کند. (سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1380)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج 1-4، تهران : ج2، 21). اصطلاح یقین را می توان با έπιστήμη مقایسه کرد. برای نمونه نگاه کنید به ثابت بن قره (1958)، المدخل إلی علم العدد، بیروت :4 ،14، 185.

دوره 23 (1404)

دوره 22 (1403)

دوره 21 (1402)

دوره 20 (1401)

دوره 19 (1400)

دوره 18 (1399)

دوره 17 (1398)

دوره 16 (1397)

دوره 15 (1396)

دوره 14 (1395)

دوره 13 (1394)

دوره 12 (1393)

دوره 11 (1392)

دوره 10 (1391)

دوره 9 (1390)

دوره 8 (1389)

دوره 7 (1388)

دوره 6 (1387)

دوره 5 (1386)

دوره 4 (1385)

دوره 3 (1384)

دوره 2 (1383)

دوره 1 (1381)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده